Bir binayı tamamlayan ve ona mimari özelliğini kazandıran elemanların en önemlilerinden biri de çatıdır. Çatı, bir binayı yağmur, kar, rüzgar, soğuk ve sıcak gibi dış etkilere karşı koruyan yapı elemanıdır. Çatılar; örtü ve taşıyıcı kısım olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Örtü; çatıyı dış etkenlere karşı koruyan kısımdır. Taşıyıcı kısım ise; örtünün, kar ve rüzgarın yükünü taşımakta, aynca çatının formunu oluşturmaktadır.
Yapıyı tamamlayıcı bir eleman olan çatılar, biçim ve yapım yöntemlerine göre düz ve eğimli çatılar olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktadırlar. Her iki sistemde de, çatıyı oluşturan en önemli elemanlar; taşıyıcı elemanlar ve çatıyı oluşturan örtü malzemeleridir.
Geçmişten günümüze değin Geleneksel Türk konutlarında kullanılan çatı sistemleri ve malzemeleri; zamana, konutun bulunduğu yöreye ve iklim şartlarına göre değişim göstermektedir. Ahşap malzeme, geleneksel Türk konutlarındaki çatı sisteminde en çok kullanılan malzemedir
Ahşabın Çatıda Taşıyıcı Olarak Kullanımı:
Ahşap malzemeden oluşturulan çatının yapım kolaylığı ve ekonomik oluşu, ahşap çatı uygulama yöntemlerinin tarih süresince gelişmesine neden olmuştur. Bugün, konutların hemen hemen hepsinde, çatıyı oluşturan taşıyıcı elemanlar ahşap malzemeden yapılmaktadır. Tarihsel süreç içinde, ahşap malzemenin kullanıldığı çatı sistemlerin bazıları, açıklanacak olursa:
Türkiye’nin yağışlı iklim bölgeleri olan kıyı kesimlerinden içeriye doğru gidildikçe, Orta ve Güney Anadolu bölgelerindeki geleneksel Türk konutlarında; iklim koşullarının da etkisiyle, düz ve çok az eğimli çatı sistemlerine rastlanmaktadır. Bu çatılar; 15-25 cm. çaplarındaki yuvarlak kesitli ahşap elemanların , 30-60 cm. ara ile yerleştirilmesi ve üzerlerinin toprakla örtülmesiyle oluşturulmaktadır. Güneydoğu yörelerinde keran olarak isimlendirilen çatının taşıyıcısını oluşturan bu yuvarlak kesitli ahşap elemanlara, Güneybatı Anadolu’da börk veya döver adı verilmiştir.
Anadolu’da antik çağlardan günümüze kadar uygulanmış bir çatı yapım yöntemi olan bu sistemde; taşıyıcı kirişler üzerine aralıksız olarak ağaç dallan yerleştirilerek, toprağı taşıyacak bir döşeme oluşturulmaktadır. Özellikle köy evlerinde uygulanmış olan bu yöntemde tavan, ağaç dallan görünmeyecek şekilde sıvanmaktadır.
Eğimli olarak yapılan çatılarda genel çatı kuruluş ilkesi; yapının kullanım amacını ve yörenin iklim koşullarını göz önüne alan, en kolay çatı sisteminin oluşturulmasıdır. Eski Türk evinde, ahşabın verdiği bütün imkanlar kullanılarak çatıda gereksiz mahya oluşturulmamıştır. Yatay ve eğik dereler kullanamayarak, çatının genel şekli her zaman sade bir şekilde çözümlenmiştir.
Eski Türk evinde genellikle oturtma çatı konstrüksiyonuna rastlanmaktadır. Bu sistemin detaylandırılması, günümüzde kullanılan sistemle bazı farklılıklar göstermektedir. Bu farkların başında, çatıda göğüsleme ve kuşak kullanılmaması gelmektedir. Bunun yerine, 2.5 metre ara ile atılmış bağlama mertekleri kullanılmıştır. Ayrıca bu sistemde çatı dikmeleri, çok sık aralıklarla konan kaim döşeme kirişlerine taşıtılmıştır. Açıklık arttıkça bu kirişlerin sayısı ve kalınlıkları da büyümektedir. Bu çatı sisteminde makas hiç kullanılmamıştır. Bu sistem, en yaygın uygulama alanı bulmuş eğimli çatı yapım yöntemidir. Günümüzde de kırsal alanlarda yapılan eğimli çatıların bazıları, bu yöntemle yapılmaktadır.
Günümüz konutlarında oluşturulan çatı sistemlerinde; tek yöne eğimli (sundurma) çatı, beşik çatı, kırma çatı formları kullanılmaktadır. Bu formlardan herhangi biriyle gerçekleştirilecek bir çatının taşıyıcı kısmını oluşturan ahşap elemanlar ise; mertek, aşık, dikme, göğüsleme, kuşak, makas gibi elemanlardır.
Mertekler; çatı örtüsü ve kiremit altı kaplamasının yükünü taşımakta ve aşıkların üzerine oturmaktadırlar. 40 - 60 cm. aralıklarla yerleştirilmektedirler
Aşıklar; merteklerin yükünü taşımaktadırlar. 2 - 2.5 metre yatay aralıklarla yerleştirilmektedirler.
Dikmeler; aşıklardan gelen yükü alarak; taşıyıcı duvar, döşeme veya kirişlere iletmektedirler.
Göğüslemeler; dikmelerden aşıkların altına vurulan 45° eğimli desteklerdir. Çatının rijitliğini sağlamakta oldukça yarar sağlamaktadırlar.
Kuşaklar; dikme, aşık ve mertekleri her iki yüzden bağlayan elemanlardır. Bağlandıkları parçaların bağ noktasını kuvvetlendirmektedirler.
Makaslar; aşıkların yükünü taşımak üzere oluşturulan sistemlerdir. Çatının açıklığına göre çeşitli şekillerde yapılabilmektedirler. Yanlamalar, payandalar ve babalar; çatı makasını oluşturan elemanlardır.
Saçaklar, çatıdan elde edilmek istenen mimari etkiye büyük ölçüde yardımcı olan elemanlardır. Türk evinde ayn bir yeri olan saçaklar, tavan kirişlerinin dışarıya taşınlması veya bu kirişler üzerine oturan taban ya da duvardan çıkan göğüslemelerin desteklediği merteklerin uzamasıyla oluşturulmuştur. Saçak çıkıntısı, ortalama olarak 75 cm. yapılmıştır.
Orta Anadolu ve az yağışlı yörelerde ahşap saçaklar dar olarak düzenlenmiş; yazlan sıcak, kışları yağışlı geçen iklim bölgelerinde ise, yapıya koruyacak düzenlemelerle oldukça geniş biçimde yapılmıştır.
Dar ahşap saçaklar, genellikle toprak örtülü düz çatılarda yapılmıştır. Çatıyı taşıyan yatay kirişler veya bunların üzerine yerleştirilen ahşap elemanların, dış duvar yüzeyinden küçük taşmalarla yapılmasıyla oluşan dar saçaklara, puştuvan adı verilmektedir. Geniş ahşap saçaklar ise; yapı için iyi bir koruma ve yapı sınırı oluşturmuştur.
Saçakların dış görünümü iki ayrı türde düzenlenmiştir:
lk zamanlarda saçak altı kaplaması hemen hemen hiç yapılmamış, saçaklardaki geniş elemanlı ahşap konstrüksiyon açıkta bırakılmıştır. Böylece, merteklerin görünüşü ile yetinilerek, sade bir görünüm sağlanmıştır (30). 19. yüzyıl başlarından itibaren, saçak altları da güzel desenli ve renkli motiflerle kaplanmış, boyanarak farklı görünümler yaratılmıştır.
Yapıyı tamamlayıcı bir eleman olan çatılar, biçim ve yapım yöntemlerine göre düz ve eğimli çatılar olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktadırlar. Her iki sistemde de, çatıyı oluşturan en önemli elemanlar; taşıyıcı elemanlar ve çatıyı oluşturan örtü malzemeleridir.
Geçmişten günümüze değin Geleneksel Türk konutlarında kullanılan çatı sistemleri ve malzemeleri; zamana, konutun bulunduğu yöreye ve iklim şartlarına göre değişim göstermektedir. Ahşap malzeme, geleneksel Türk konutlarındaki çatı sisteminde en çok kullanılan malzemedir
Ahşabın Çatıda Taşıyıcı Olarak Kullanımı:
Ahşap malzemeden oluşturulan çatının yapım kolaylığı ve ekonomik oluşu, ahşap çatı uygulama yöntemlerinin tarih süresince gelişmesine neden olmuştur. Bugün, konutların hemen hemen hepsinde, çatıyı oluşturan taşıyıcı elemanlar ahşap malzemeden yapılmaktadır. Tarihsel süreç içinde, ahşap malzemenin kullanıldığı çatı sistemlerin bazıları, açıklanacak olursa:
Türkiye’nin yağışlı iklim bölgeleri olan kıyı kesimlerinden içeriye doğru gidildikçe, Orta ve Güney Anadolu bölgelerindeki geleneksel Türk konutlarında; iklim koşullarının da etkisiyle, düz ve çok az eğimli çatı sistemlerine rastlanmaktadır. Bu çatılar; 15-25 cm. çaplarındaki yuvarlak kesitli ahşap elemanların , 30-60 cm. ara ile yerleştirilmesi ve üzerlerinin toprakla örtülmesiyle oluşturulmaktadır. Güneydoğu yörelerinde keran olarak isimlendirilen çatının taşıyıcısını oluşturan bu yuvarlak kesitli ahşap elemanlara, Güneybatı Anadolu’da börk veya döver adı verilmiştir.
Anadolu’da antik çağlardan günümüze kadar uygulanmış bir çatı yapım yöntemi olan bu sistemde; taşıyıcı kirişler üzerine aralıksız olarak ağaç dallan yerleştirilerek, toprağı taşıyacak bir döşeme oluşturulmaktadır. Özellikle köy evlerinde uygulanmış olan bu yöntemde tavan, ağaç dallan görünmeyecek şekilde sıvanmaktadır.
Eğimli olarak yapılan çatılarda genel çatı kuruluş ilkesi; yapının kullanım amacını ve yörenin iklim koşullarını göz önüne alan, en kolay çatı sisteminin oluşturulmasıdır. Eski Türk evinde, ahşabın verdiği bütün imkanlar kullanılarak çatıda gereksiz mahya oluşturulmamıştır. Yatay ve eğik dereler kullanamayarak, çatının genel şekli her zaman sade bir şekilde çözümlenmiştir.
Eski Türk evinde genellikle oturtma çatı konstrüksiyonuna rastlanmaktadır. Bu sistemin detaylandırılması, günümüzde kullanılan sistemle bazı farklılıklar göstermektedir. Bu farkların başında, çatıda göğüsleme ve kuşak kullanılmaması gelmektedir. Bunun yerine, 2.5 metre ara ile atılmış bağlama mertekleri kullanılmıştır. Ayrıca bu sistemde çatı dikmeleri, çok sık aralıklarla konan kaim döşeme kirişlerine taşıtılmıştır. Açıklık arttıkça bu kirişlerin sayısı ve kalınlıkları da büyümektedir. Bu çatı sisteminde makas hiç kullanılmamıştır. Bu sistem, en yaygın uygulama alanı bulmuş eğimli çatı yapım yöntemidir. Günümüzde de kırsal alanlarda yapılan eğimli çatıların bazıları, bu yöntemle yapılmaktadır.
Günümüz konutlarında oluşturulan çatı sistemlerinde; tek yöne eğimli (sundurma) çatı, beşik çatı, kırma çatı formları kullanılmaktadır. Bu formlardan herhangi biriyle gerçekleştirilecek bir çatının taşıyıcı kısmını oluşturan ahşap elemanlar ise; mertek, aşık, dikme, göğüsleme, kuşak, makas gibi elemanlardır.
Mertekler; çatı örtüsü ve kiremit altı kaplamasının yükünü taşımakta ve aşıkların üzerine oturmaktadırlar. 40 - 60 cm. aralıklarla yerleştirilmektedirler
Aşıklar; merteklerin yükünü taşımaktadırlar. 2 - 2.5 metre yatay aralıklarla yerleştirilmektedirler.
Dikmeler; aşıklardan gelen yükü alarak; taşıyıcı duvar, döşeme veya kirişlere iletmektedirler.
Göğüslemeler; dikmelerden aşıkların altına vurulan 45° eğimli desteklerdir. Çatının rijitliğini sağlamakta oldukça yarar sağlamaktadırlar.
Kuşaklar; dikme, aşık ve mertekleri her iki yüzden bağlayan elemanlardır. Bağlandıkları parçaların bağ noktasını kuvvetlendirmektedirler.
Makaslar; aşıkların yükünü taşımak üzere oluşturulan sistemlerdir. Çatının açıklığına göre çeşitli şekillerde yapılabilmektedirler. Yanlamalar, payandalar ve babalar; çatı makasını oluşturan elemanlardır.
Saçaklar, çatıdan elde edilmek istenen mimari etkiye büyük ölçüde yardımcı olan elemanlardır. Türk evinde ayn bir yeri olan saçaklar, tavan kirişlerinin dışarıya taşınlması veya bu kirişler üzerine oturan taban ya da duvardan çıkan göğüslemelerin desteklediği merteklerin uzamasıyla oluşturulmuştur. Saçak çıkıntısı, ortalama olarak 75 cm. yapılmıştır.
Orta Anadolu ve az yağışlı yörelerde ahşap saçaklar dar olarak düzenlenmiş; yazlan sıcak, kışları yağışlı geçen iklim bölgelerinde ise, yapıya koruyacak düzenlemelerle oldukça geniş biçimde yapılmıştır.
Dar ahşap saçaklar, genellikle toprak örtülü düz çatılarda yapılmıştır. Çatıyı taşıyan yatay kirişler veya bunların üzerine yerleştirilen ahşap elemanların, dış duvar yüzeyinden küçük taşmalarla yapılmasıyla oluşan dar saçaklara, puştuvan adı verilmektedir. Geniş ahşap saçaklar ise; yapı için iyi bir koruma ve yapı sınırı oluşturmuştur.
Saçakların dış görünümü iki ayrı türde düzenlenmiştir:
lk zamanlarda saçak altı kaplaması hemen hemen hiç yapılmamış, saçaklardaki geniş elemanlı ahşap konstrüksiyon açıkta bırakılmıştır. Böylece, merteklerin görünüşü ile yetinilerek, sade bir görünüm sağlanmıştır (30). 19. yüzyıl başlarından itibaren, saçak altları da güzel desenli ve renkli motiflerle kaplanmış, boyanarak farklı görünümler yaratılmıştır.
